T jak Torończyk
Jerzy Torończyk (1920-1971) – scenograf, dyrektor teatru. Urodził się w Warszawie, w 1938 roku ukończył tamtejsze Gimnazjum Państwowe im. Adama Mickiewicza i został przyjęty na Wydział Architektury Politechniki Warszawskiej, jednocześnie uczył się w szkole zdobniczej. Po wybuchu wojny trafił do Grodna, gdzie w 1940 roku wstąpił do zespołu Państwowego Teatru Polskiego Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Pracował tam jako asystent scenografa, uczestniczył także w zajęciach działającego przy teatrze studium dramatycznego. Po agresji Niemiec na ZSRR pracował jako leśniczy w nadleśnictwie Waliły niedaleko Białegostoku.
W 1944 roku po wkroczeniu do Polski Armii Czerwonej przyłączył się do zespołu Teatru Wojewódzkiego w Białymstoku. Po włączeniu w październiku 1944 roku białostockiego teatru do Teatru Wojska Polskiego współpracował przy opracowywaniu dekoracji do przygotowywanych w Lublinie inscenizacji Wesela Stanisława Wyspiańskiego i Dożywocia Aleksandra Fredry.
Po wyjeździe Teatru Wojska Polskiego do Łodzi pozostał w Lublinie. Zatrudnił się jako artysta-dekorator w Teatrze Domu Żołnierza. W marcu 1945 roku podjął współpracę z utworzonym wówczas Teatrem Miejskim w Lublinie. Ze sceną tą (od 1949 roku działającą jako Państwowy Teatr im. Juliusza Osterwy) związany był do końca życia. Latem 1946 roku został etatowym dekoratorem i scenografem Teatru Miejskiego. W 1948 roku otrzymał stypendium artystyczne, dzięki któremu wyjechał na kilka miesięcy do Paryża. Pobyt ten – w trakcie którego miał okazję zapoznać się z najnowszymi trendami sztuki scenicznej – miał znacząco wpłynąć na rozwój jego twórczości scenograficznej.
Większość z jego ponad 150 prac scenograficznych powstała w lubelskim teatrze. Poza tym projektował scenografie także dla Teatru im. S. Jaracza w Olsztynie, Teatrze Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, Teatru im. S. Żeromskiego w Kielcach, Teatru Ziemi Opolskiej w Opolu, Teatru im. W. Bogusławskiego w Kaliszu, Teatru Ateneum w Warszawie oraz scen we Lwowie i Skopje.
Jego prace teatralne cechowała duża różnorodność, a ich charakter często wynikał z pomysłów reżysera. Jak mówił w wywiadzie dla „Kuriera Lubelskiego” w 1968 roku starał się, by jego praca jako scenografa „nie była nadrzędna w spektaklu”: „Przede wszystkim są inscenizator i aktor. Nie mogę im przeszkadzać swoimi projektami. Próbuję stworzyć nie tyle tło, ile ramę, która jest syntezą tego, co dzieje się na scenie. Nie ilustruję utworu, ale wprowadzam w nastrój, styl, epokę. Staram się być raczej architektem niż kolorystą.”
Do jego najwyżej cenionych prac Torończyka zalicza się monumentalizujące scenografie do Mazepy Juliusza Słowackiego w reżyserii Wandy Laskowskiej z 1955 roku, Fantazego Juliusza Słowackiego w reżyserii Jana Kreczmara (1957). Doceniono także surrealistyczno-symboliczne rozwiązania przestrzenne w Dziewczynie za wiatr André Obeya w reżyserii Jerzego Golińskiego (1957). Spośród scenografii przygotowanych przez Torończyka poza macierzystą sceną wyróżnia się zwykle Don Juana Moliera w reżyserii Aleksandra Długosza z Teatru Ziemi Opolskiej (1958) oraz Niemców Leona Kruczkowskiego w reżyserii Kazimierza Brauna w Teatrze Dramatycznym w Skopje (1968).
W maju 1958 roku został dyrektorem naczelnym i kierownikiem artystycznym Państwowego Teatru im. Juliusza Osterwy w Lublinie. W 1961 roku zainicjował w teatrze wspólnie m. in. z Haliną i Janem Machulskimi działalność eksperymentalnej sceny Reduta 61, która miała być miejscem prezentacji najnowszej polskiej dramaturgii. W 1967 roku przekazał kierownictwo artystyczne teatru Kazimierzowi Braunowi, zachowując jednocześnie funkcję dyrektora naczelnego. Za jego dyrekcji przez lubelski teatr przewinęło się aż 50 reżyserów, stąd trudno mówić o jakimś jednolitym stylu tej sceny. Jej repertuar za dyrekcji Torończyka miał charakter eklektyczny. Największą jego część stanowiły polskie sztuki współczesne, uzupełniane o zwykle staranne realizacje klasyki, a także popularne widowiska. Jak pisał Alojzy Leszek Gzella Torończyk „tworzył teatr tradycyjny, zrozumiały dla wszystkich, a więc wtopiony w polską i obcą klasykę, szanujący dramaturgię współczesną, unikający tanich eksperymentów. Wiedział, że teatr lubelski musi obsłużyć rozległy teren województwa, że musi trafiać do inteligencji i robotnika, do młodzieży akademickiej i chłopa.”
Do najważniejszych inscenizacji dyrekcji Jerzego Torończyka w Teatrze im. J. Osterwy zaliczyć można Zawiszę Czarnego Juliusza Słowackiego w reżyserii Jerzego Golińskiego z 1958 roku (była to jedna z pierwszych powojennych realizacji tekstu z tzw. okresu mistycznego Słowackiego), Romulus Wielki Friedricha Dürrenmatta w reżyserii Jana Świderskiego (1960), Aktor Cypriana K. Norwida w reżyserii Kazimierza Brauna (1964), faktomontaż oparty na stenogramach procesu załogi KL Majdanek pt. Nigdy więcej w reżyserii Andrzeja Gazdeczki (1965), Kleopatra i Cezar Cypriana K. Norwida w reżyserii Kazimierza Brauna (1968), Akt przerywany Tadeusza Różewicza w reżyserii Kazimierza Brauna (1970).
Poza aktywnością teatralną Torończyk zajmował się także projektowaniem wnętrz. Przygotował m. in. projekty stałej wystawy Muzeum Literackiego im. Józefa Czechowicza w Lublinie oraz wnętrza Muzeum Historii Spółdzielczości w Nałęczowie.
Jerzy Torończyk zmarł nagle na atak serca 30 kwietnia 1971 roku. Pochowany został w Lublinie na cmentarzu przy ul. Lipowej.
Jarosław Cymerman
Na zdjęciu scenografia Jerzego Torończyka do „Szachów” Grochowiaka w reżyserii Bohdana Poręby w Teatrze Osterwy w 1964. Z książki „Jego siła nas urzekła…” pod red. A. L. Gzelli